Het Czaar Peterhuisje, in het centrum van Zaandam, is een dependance van het Zaans Museum. Het is één van de oudste arbeidershuisjes van Nederland. Het werd in 1632 gemaakt van scheepshout en kreeg later een stenen overkapping. In dit houten huisje logeerde de Russische tsaar Peter de Grote toen hij in 1697 in de Zaanstreek het vak van scheepstimmerman kwam leren. In het spoor van die beroemde huurder kreeg het huisje heel wat bekende bezoekers, waaronder veel Russen. In de wanden en op de ruiten staan nog hun namen gekrast.

Kennis en innovatie zijn altijd het handelsmerk geweest van de Zaanstreek. Tsaar Peter de Grote deed er een beroep op, toen hij zijn land wilde moderniseren. De Zaanse scheepssmid Gerrit Kist had op de Moskovische scheepswerf van Voronezj de tsaar al eens staaltjes van zijn vakmanschap getoond. De Russische vorst besloot om zich in Holland verder te gaan bekwamen in industriële- en scheepsbouwtechnieken. Natuurlijk dacht hij meteen aan Zaandam. Toen hij er op 18 augustus 1697 per boot arriveerde, herkende hij direct de hengelaar die op de Hogedijk viste: het was Gerrit Kist! Diens huisje op het Krimp werd ook het Zaanse logeeradres van de tsaar. De vorstelijke student verbleef er maar kort en vervolgde zijn stage verder op de grote Amsterdamse VOC-werf. Maar met die ene week bezorgde hij een nederig houten arbeidershuisje zijn naam en wereldfaam.

Het Czaar Peterhuisje is een van de oudste voorbeelden van Nederlandse houtbouw. Zonder zijn hoge connecties zou het de tand des tijd nooit hebben doorstaan. De Zaanse herbergier Bulsing redde het huisje eind 18e eeuw van de sloop. De eerste overkapping in 1823 was een stenen overkapping met open bogen, betaald door koningin Anna Pavlona. Na haar dood liet haar zoon prins Hendrik het houten huisje overbouwen om het te beschermen tegen de weergoden. Tsaar Alexander III liet het in 1890 stutten en op een stenen fundering plaatsen. De laatste Russische tsaar, Nicolaas II, liet in 1895 de bekende Amsterdamse architecten vader en zoon Salm een nieuwe stenen overkapping ontwerpen. De architectuur van de Russisch-orthodoxe kerken diende daarbij als voorbeeld. De stenen Russische keizerskronen op de gevel en naast de hekken benadrukken het vorstelijke verleden. Het bijzondere ontwerp van Salm werd in 2001 tot Rijksmonument verklaard, zodat hier nu op één plek twee monumenten staan!

Het Czaar Peterhuisje bevat een schat aan herinneringen aan mensen die met het monument zijn verbonden. Natuurlijk aan tsaar Peter de Grote zelf. Het borstbeeld van Anna Pavlovna illustreert de familieband tussen de Romanovs, en het Nederlandse vorstenhuis. Het Czaar Peterhuisje is geruime tijd ?familiebezit? geweest. Koning Willem I kocht het huisje in 1818 als kraamcadeautje voor zijn Russische schoondochter, Anna Pavlovna, de zuster van tsaar Alexander I en afstammelinge van Peter de Grote. In 1886 schonk Willem III het huisje en de kunstcollectie weer aan tsaar Alexander III. Diens nabestaanden deden er in 1948 afstand van, maar nog steeds staat het huisje op naam van ?de Staat der Nederlanden en de erfgenamen van tsaar Nicolaas II?. De beroemde handtekeningencollectie van het Czaar Peterhuisje bevat ook heel wat namen uit de beide vorstenfamilies. Ook die van Willem-Alexander!